धनेश पक्षी व त्याचे वैशिष्ट्य Dhanesh bird and its characteristics

चांदोली राष्ट्रीय उद्यान परिसरातील धनेश प्रजाती व त्यांचे संवर्धन याबद्दल शिराळा तालुक्यातील निसर्ग अभ्यासकांकडून चिंता  व्यक्त केली जात  आली. धनेश पक्षाच्या संवर्धनासाठी चांदोली परिसरातून प्लॅनेट अर्थ फाउंडेशन संस्थेने पुढाकार घेतला आहे.  चांदोली अभयारण्य परिसरातील मणदुर, उखळू, शित्तुर वारुण , गुढे पाचगणी, कांडवण, आंबा, धनगरवाडा, उदगिरी इत्यादी परिसरात धनेश पक्षाच्या चार प्रजाती आढळतात. या चार प्रजातीमधील ग्रेट हॉर्नबिल, मलबार पायिड, हॉर्नबिल मलबार ग्रे हॉर्नबिल व इंडियन ग्रे हॉर्नबील अशा प्रजाती असून त्याचे संवर्धन आणि संरक्षण होणे महत्त्वाचे आहे. धनेश पक्षाला जंगलाचा शेतकरी पक्षी असे म्हटले जाते. तो जंगलातील विविध झाडांची फळे खातो व त्याच्या विष्ठेतून  जंगलात झाडांच्या बिया दुरवर पसरल्या जातात व रुजतात. अशा प्रकारे जंगलात झाडांचे बिजरोपण व बीजप्रसार करण्याचे काम दररोज करत असतो. जंगलातील जीवनचक्रात धनेश पक्षाचे महत्व मोठे आहे. ज्या जंगलात धनेश पक्षी असतात तिथले जंगल व अधिवास हा उत्तम अधिवास मानला जातो. परंतु सध्या हा जंगलाचा शेतकरी धोक्यात आहे  आज आपण या धनेश पक्षाची विशिष्ट्य जाणून घेवूया 

 चोच: धनेश पक्ष्यांची सर्वात वैशिष्ट्यपूर्ण गोष्ट म्हणजे त्यांची मोठी, रंगीबेरंगी चोच.ती  खाली वळलेली असते आणि त्यावर एक विशिष्ट शिंग असते.

 रंग: धनेश पक्ष्यांचे रंग भिन्न प्रजातींनुसार बदलतात. काही प्रजाती काळ्या, पांढऱ्या आणि तपकिरी रंगाच्या असतात, तर काही रंगीबेरंगी पंख असलेल्या असतात.

 आकार: धनेश पक्ष्यांचा आकारही भिन्न प्रजातींनुसार बदलतो. सर्वात लहान धनेश ३०  सेंटीमीटर लांबीचा असतो, तर सर्वात मोठा धनेश १३० सेंटीमीटर लांबीचा असतो.

घरटे बांधणे: धनेश पक्षी झाडाच्या ढोलीत घरटे बांधतात. मादी पिल्लांची काळजी घेते. नर तिला अन्न पुरवतो.

चोचीचा वापर: धनेश पक्षी चोचीचा वापर अनेक कामांसाठी करतात, जसे की फळे तोडणे, कीटक पकडणे आणि घरटे बांधणे.

पोहणे: धनेश पक्षी चांगले उडतात आणि काही प्रजाती पोहू शकतात.

आवाज: धनेश पक्ष्यांचा आवाज मोठा आणि कर्कश असतो.

ध्वनी: धनेश पक्षी वेगवेगळे आवाज करतात, जसे की ओरडणे, शिट्टी वाजवणे आणि घुरघुरणे.

भारतात धनेश पक्ष्यांच्या ५  ते ६  प्रजाती आढळतात.

महाधनेश (Great Hornbill): हा सर्वात मोठा धनेश पक्षी आहे. याला मलबारी धनेश, गरुड धनेश किंवा राज धनेश असेही म्हणतात.

धनेश (Common Hornbill): हा भारतातील सर्वात सामान्य धनेश पक्षी आहे.

मलबार राखी धनेश (Malabar Grey Hornbill): हा धनेश पक्षी सह्याद्री पर्वतरांगेत आढळतो.

शबल धनेश (Oriental Pied Hornbill): हा धनेश पक्षी उत्तर आणि पूर्व भारतात आढळतो.

काही धनेश पक्ष्यांच्या प्रजाती धोक्यात आहेत. जंगलतोड, शिकार आणि पाळीव प्राण्यांच्या 

व्यापारामुळे त्यांच्या अधिवासाला धोका निर्माण झाला आहे.

धनेश पक्ष्यांच्या संवर्धनासाठी अनेक प्रयत्न केले जात आहेत. जंगलतोड रोखणे, शिकार बंदी 

करणे आणि जागरूकता निर्माण करणे यांचा यात समावेश आहे.